CAC meeting in Deupur

सोर्डेक नेपालको नागरिक सचेतना केन्द्रसँग अन्तरक्रिया तथा कलष्टर वैठक सम्पन्न
सम्पन्नता स्तरीकरण गरि प्रत्येक गा.वि.समा नागरिक सचतना केँन्द्र गठन गरिदैँ
शिवप्रसाद शर्मा
कुश्मा पर्वत, भाद्र २३,
समाज कल्याण स्रोत विकास केन्द्र(सोडेक) नेपालले स्थानिय शासन तथा सामुदायिक विकास कार्यक्रम अन्र्तगत वडा र वस्तीको सम्पन्नता स्तरिकरण गर्न सुरु गरेको छ । संस्थाले कार्यक्रम संचालन गरेको देउपुर, भुकताङ्गले, देउराली, तिलाहार, ठूलिपोखरी, खौलालाँकुरी, राम्जादेउराली, चित्रे, कार्कीनेटा र आर्थरडाँडाखर्क गा.वि.समा वडा र वस्तीको सम्पन्न्ता स्तरिकरण गर्न थालीएको हो । सो का निम्ती सामाजिक परिचालकहरु लाई अभिमुखिकरण समेत गरिएको छ । मंगलवार देउपुरको नागरिक सचेतना केन्द्रमा जिल्ला शासन विज्ञ लोकप्रसाद पौडेलले तथ्याङ्क संकलन र विश्लेषणका निम्ती कर्मचारीहरुलाई अभिमुखीकरण गरेका हुन ।
सम्पन्नता स्तरिकरण पछि अति विपन्न वडा र वस्ती समेटेर दोस्रो नागरिक सचेतना केँन्द्रको गठन तथा हरेक वडामा रहेका वडा नागरिक मञ्चको पुनर्गठन हुने संस्थाले जनाएको छ ।
यसै विच संस्थाको आयोजनामा देउपुर गा.वि.स वडा नं ३ दुलेपानी स्थित दुलेपानी नागरिक सचेतना केन्द्रका सदस्यहरुसँग अन्तक्रिया कार्यक्रम तथा कलष्टर वैठक समेत सम्पन्न भएको छ । अधिकांश दलित तथा विपन्न महिलाहरुको प्रतिनिधित्व रहेको नागरिक सचेतना केन्द्रका सहभागीहरुले कार्यक्रमले आफुहरुलाई शिक्षा, स्वास्थ्य, सामाजिक चेतना र अधिकारका निम्ती सजग बनाएको, वाहिरी मान्छेको उपस्थितीमा ढुक्क बोल्न सक्ने बनाएका,े आयआर्जनका निम्ती समुहिक भावनामा वाँदर र किरा मुसाले नोक्सान नगर्ने अदुवा, वेसार जस्ता खेती गर्ने पद्दतीको विकास भएको वताएका थिए । उनिहरुले आफ्नो नागरिक सचेतना केन्द्रलाई जि.वि.सबाट आयआर्जन कार्यक्रमका निम्ती छिट्टै सहयोग गर्ने व्यवस्था मिलाउन संस्थासँग माग समेत गरेका थिए ।
कार्यक्रम सोडेक नेपालका सामाजिक परिचालन संयोजक रमेश प्रसाद रिजालको अध्यक्षता, जिल्ला शासन विज्ञ लोकप्रसाद पौडेलको प्रमुख आतिथ्यता तथा सामाजिक परिचालक शान्तीदेवी तिवारीको संचालनमा सम्पन्न भएको कार्यक्रममा सोडेक नेपालका कार्यक्रम संयोजक शिवप्रसाद शर्मा, नागरिक सचेतना केन्द्रका संयोजक रामकुमारी तिमिल्सिना, ठूलिपोखरी गा.वि.सका सामाजिक परिचालक रमेश पौडेल, खौलालाँकुरीका सामाजिक परिचालक तेजप्रसाद शर्मा, तिलाहारका सामाजिक परिचालक सिता वि.क. लगाएतले वोलेको थिए ।

सासुले वुहारीलाई नागरिकता दिलाउन सहयोग गरिन

दिल कुमारी विक पर्वत जिल्लाको वाजुङ गाविसको वडा नं. ९ मा वस्छिन । उनी निरक्षर छिन । उनी वि.सं. २००९ सालको भाद्र .महिनामा जन्मिएकी हुन । उनको १६ वर्षको उमेरमा विवाह भएको हो । उनी १८ वर्षको उमेरमा आमा वन्न पुगिन । उनका ३ छोरा र १ छोरी छन । श्रीमानको कुनै रोजगार तथा पेशा नभएका कारणले उनलाई छोराछोरी पाल्न निकै मुश्किल छ । उनले अधियां गरेर आफ्ना छोराछोरी पाल्न विवश छिन । नागरिक सचेतना केन्द्रमा आउनु भन्दा अगाडि उनलाई गाविस भन्ने संस्था हुन्छ भन्ने पनि थाहा थिएन । यसले के काम गर्छ भन्ने कुरा त परको कुरा हो । उनलाई जन्मदर्ता र नागरिकताको महत्वको वारेमा पनि केही थाहा थिएन । महिलाले किन नागरिकता वनाउने, किन जन्मदर्ता गने ? भन्ने पुरानो सोच उनमा पनि विद्यमान रहेको थियो । यही सोचका कारणले न त उनले आफ्नो नागरिकता वनाएकी थिइन न त वुहारीको नागरिकता वनाउन नै सकेकी थिइन । नागरिक सचेतना केन्द्रमा गएपछि उनले नागरिकता र जन्मदर्ताको महत्व वुझिन । साथै छोरी र वुहारी समान हुन । वुहारीलाई पनि छोरी सरहको व्यवहार गर्नु पर्छ भन्ने शिक्षा उनले सचेतना केन्द्रवाट पाएपछि उनले वुहारीलाई पनि नागरिकतादिलाउन सफल भईन । उनले वुहारीको मात्र नभएर आफ्नो नागरिकता पनि वनाउन सफल भईन । अव उनले सोही नागरिकताको सहयोगले वैंकवाट ऋण निकाली व्यवसायिक रुपमा वाख्रापालन गर्ने सोचमा रहेकी छिन । त्यसैले उनले नागरिक सचेतना केन्द्रलाई जीवनको पहिलो पाठशालाको रुपमा स्वीकार्छिन । साथै आफू सदैव महिला हक अधिकारका लागि काम गर्ने प्रतिवद्धता पनि जाहेर गर्दछिन । 

मेनुकालाई अचेल श्रीमानसंग लडिरहनु पर्दैन

मेनुका वि.क. पर्वत जिल्लाको वाजुङ गाविसमा वि.सं.२०२८ साल जेठ महिनामा जन्मिएकी हुन । उनले प्राथमिक तहसम्मको शिक्षा पुरा गरेकी छिन । उनको १६ वर्षको उमेरमा विवाह भएको थियो । उनका ४ जना छोराछोरी छन । उनलाई यी चारजना छोराछोरीको रोजीरोटीको जोहो गर्न निकै मुश्किल छ किनकि न त उनका श्रीमानको कुनै पेशा वा रोजगारी छ न त उनीसंग पर्याप्त उर्वरभूमि छ ।

मेनुकालाई समूह
भनेको के हो ? समूहमा वस्दा उनकास्तरका महिलाहरुले के के फाइदा पाउन सक्छन भन्ने वारेमा केही पनि थाहा थिएन । यो भन्दा पनि उनका परिवारका सवै सदस्यहरुले महिलाहरु समूहमा जानु हुंदैन, समूहमा वस्नु हुंदैन भन्ने गर्दथे । यस्तो अवस्थामा उनलाई नागरिक सचेतना केन्द्रको वैठकमा जानु निकै मुश्किलको कुरा थियो । एकदिनको कुरा हो जव उनले आफ्नो श्रीमानलाई नागरिक सचेतना केन्द्रमा जाने अनुमति मागिन, उनका श्रीमानले उल्टो उनलाई सचेतना केन्द्रवाट कति पैसा आउंछ भनेर सोधे । उनले श्रीमानलाई नागरिक सचेतना केन्द्रमा पैसाका लागि भन्दा पनि ज्ञान र सीप सिक्नका लागि जानु पर्ने कुरामा श्रीमानलाई सम्झाउने प्रयास गरिन । कसै गरे पनि उनले श्रीमानलाई सम्झाउन सकिन । अव उनीसंग रहेको उपाय भनेको लुकीछिपी सचेतना केन्द्रको वैठकमा जानु नै थियो । उनी लुकीछिपी वैठकमा जान थालिन । यसरी लुकीछिपी गएको थाहा पाएर उनका श्रीमानले उनीमाथि दाहमात्र वुकुराएनन, उनलाई कैंयौं पटक पिटे ।
उनी र उनको श्रीमानको वीचमा परिवार नियोजनको विषयलाई लिएर कैंयो पटक झगडा हुन्थ्यो । रक्सी सेवन गरेर आएपछि उनी श्रीमतीमाथि वलजफ्ती गर्न खोज्थे । उनका श्रीमान अस्थायी साधन प्रयोग गर्न मान्दैनथे, स्थायी वन्ध्याकरण त टाढाको विषय थियो । सचेतना केन्द्रमा उनले परिवार नियोजनका विधिहरुका वारेमा सिकिन । अहिले उनले डिपो लगाएकी छिन । अहिले श्रीमानसंग लडिरहनु पर्ने तनाव उनलाई छैन ।

सचेतना केन्द्रको स्थापनाले महिलाहरुको ईज्जत र सम्मान वढेको छ

राम कुमारी तिमल्सिना अहिले ५५ वर्षकी भइन । उनी देउपुर गाविसको वडा नं.२ मा वस्छिन । उनको परिवारमा ६ जना सदस्यहरु रहेका छन । उनका २ छोरा र १ छोरी छन । उनको छोराको विवाह भइसकेको छ । उनका परिवारका सदस्यहरु मध्ये उनको श्रीमान तथा छोरा फरक क्षमता भएका व्यक्तिभित्र (अपाङ्ग) भित्र पर्दछन । कृषि उनको परिवारको प्रमुख पेशाको रुपमा रहेको छ । उनीसंग पर्याप्त जमिन छैन भएको जमिन पनि त्यति उर्वर छैन जसले गर्दा जीवन निर्वाह गर्न उनलाई निकै सकस छ ।

उनलाई नेपाल सरकारले फरक क्षमताका व्यक्तिहरुका लागि जीवन निर्वाह भत्ता दिएको कुरा थाहा थिएन । उनले झन प्रक्रियाको विषयमा थाहा पाउने त कुरै भएन । उनी र उनका छिमेकीहरु थुप्रै सामाजिक विकृतिहरुले घेरिएका थिए । छोराछोरी वीचको विभेद, वोक्सी प्रथा, अत्यधिक रक्सी सेवन अनि महिला हिंसा, महिलावाट महिलामाथि हुने हिंसा, महिलाहरुमा नागरिकताको कमी, विभिन्न प्रकारका निर्णय प्रक्रियाहरुमा महिलाहरुको शुन्य सहभागिता, खुलादिसा तथा सरसफाईजन्य व्यवहारको कमी आदि ।
नागरिक सचेतना केन्द्रको संयोजकको रुपमा जव उनी सचेतना केन्द्रमा आउन थालिन, उनले फरक क्षमताका व्यक्तिहरुले पाउने सेवा सुविधाको वारेमा जानकारी पाइन । साथै सो सेवा सुविधा कसरी प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने वारेमा पनि जानकारी पनि पाइन । अहिले उनको श्रीमान र छोराले फरक क्षमताको हैसियतले पाएको सेवा सुविधाले उनको परिवारको रोजीरोटी जुटाउन निकै ठूलो सहयोग गरेको छ ।
राम कुमारीले आफ्नो विगत सम्झदै भन्छिन, “ उनको गाउंमा उनलाई कसैले पनि नमस्कार गर्दैनथे” । महिलाहरुले पनि उनलाई चिन्दैनथे । उनलाई आफनै गाविसका वडाहरुको वारेमा जानकारी थिएन । सचेतना केन्द्रको सदस्य भएपछि धेरै मानिसहरुको वीचमा वडा योजना तर्जुमा वैठकमा उनले सहभागि हुने र सहजिकरण गर्ने अवसर पाइन । उनले विकासका विभिन्न विषयमा आफ्ना विचारहरु राख्ने अवसर पनि पाइन । उनी तत्पश्चात गाउं परिषदमा भाग लिने अवसर पाइन । उनले वजेट र कार्यक्रम कसरी तय गरिंदो रहेछ भनेर जानकारी पाइन । उनलाई आफू आफ्नो जीवनको पहिलो पटक समुदायको उपयोगी सदस्य हुन पाएकोमा गौरव महसुस भयो, जव उनी गाउं परिषदको वैठकमा वसेर महिला र वालवालिकाको पक्षमा वोलिन । उनी आफूमात्र समूहका वैठकमा भाग लिन्निन उनले समूहका धेरै सदस्यहरुलाई समूहको वैठकमा सहभागी हुनका लागि उत्प्रेरित गर्ने काम गर्छिन । उनले समूहका १३ जना महिलाहरुलाई नागरिकता दिलाउन सफल भएकी छिन । जन्मदर्ता, विवाहदर्ताको सम्वन्धमा सचेतना केन्द्रमा छलफल मात्र नभई सचेतना केन्द्रका सदस्यहरुले घटना दर्ताका लागि अभियान पनि गरेका छन । जसको फलस्वरुप उनको वडामा कोही पनि घटना दर्ता गराउनवाट छुटेको छैन । घटना दर्ताको यो अभियानले छोरीहरुको जन्म दर्ता सत प्रतिशत वनाउन सफल भएको छ । सचेतना केन्द्र शुरु हुनु भन्दा अघि छोरीहरुको जन्मदर्ता ४० प्रतिशत मात्र थियो । सचेतना केन्द्र वन्नु भन्दा अघि मुश्किलले एकाध सदस्यहरुको घरमा मात्र चर्पी थियो, अहिले सवैको घरमा चर्पी छ । गाउं पहिलाको तुलनामा निकै सफा सुग्घर देखिएको छ । सवै भन्दा ठूलो कुरा उनी आफै रुढीवादी मान्यतावाट आधुनिक मान्यतामा वदलिएकी छिन ।

विष्णु छुवाछुतको अन्तका लागि प्रवक्ता वनेकी छिन

विष्णु वि.क.पर्वत जिल्लाको तिलाहार गाविसको वडा नं. ९ मा वस्छिन । उनी निरक्षर छिन । उनको २० वर्षको उमेरमा दलित जातिसंग विवाह भएको थियो । आफू ठूलो जातको महिला सानो जातको पुरुषसंग विवाह भएकोले उनको माइती घरको ढोका उनका लागि सदाका लागि वन्द भएको छ ।  एकातर्फ आफ्ना दाजुभाई दिदी वहिनी धेरै हुनु, अर्कोतर्फ आफ्नो वुवाले अर्को श्रीमती ल्याउनुको कारणले उनी शिक्षाको उज्यालोवाट टाढा भईन । उनका ३ वटा छोराछोरी छन । उनका श्रीमान अपाङ्ग हुनु, खेती गर्नका लागि पर्याप्त जग्गा जमिन नहुनु आदि कारणले उनलाई छोराछोरी हुर्काउन निकै कठिन थियो । नागरिक सचेतना केन्द्रमा जानु भन्दा अगाडि गाउं विकास समितिवाट के कस्तो सहयोग पाइन्छ भन्ने वारेमा उनलाई जानकारी थिएन । उनको श्रीमान सधैंभरि उनको वारेमा तल्लोतहको सोचाई राख्ने गर्दथे । महिलाको काम, जुठो भांडो, चुलो चौको उनको काम भनेर तल्लो वनाइरहन्थे । त्यसै गरी उनका सासु र नन्द अमाजुले पनि उनलाई हेलाको दृष्टिकोणले हेर्ने गर्दथे । विवाह गर्न आफ्नो जात पनि नपाएर हामीकहां आएकी भनेर तुच्छ वचन वोल्ने गर्दथे । सामाजिक परिचालकले उनको घर परिवारमा सम्झाउन खोज्दा जागिर पचाउने काम गरेकी भन्ने गर्दथे । एकदिनको कुरा हो, गाउंका दिदी वहिनीले चुरा पोते किनेको देखेर उनलाई पनि चुरा पोते लगाउने रहर लाग्यो । चुरा पोते किन्नका लागि उनले श्रीमानसंग रु. ५ हजार रुपियां मागिन । उनका श्रीमानले तीतो वचन लगाए तर पैसा दिएनन । उनले मनमनै केही गर्ने अठोट गरिन । उनले नागरिक सचेतना केन्द्रवाट कुखुरा र च्याउ खेतीका वारेमा सिक्ने अवसर पाइन । अहिले उनले सानोतिनो आम्दानी गर्न थालेपछि उनका श्रीमान, सासु, नन्द अमाजुले पनि उनलाई माया गर्न थालेका छन । नागरिक सचेतना केन्द्रमा छुवाछुतको विषयमा भएको पटक पटकको छलफलले अहिले तिलाहार गाविसको वडा नं. ९ मा माथिल्लो जातका मानिसहरुले तल्लोजातका मानिसलाई गर्ने व्यवहारमा परिवर्तन आएको छ । मानिस भएर मानिसलाई छुवाछुतको व्यवहार गर्ने हो भने त्यस्ता व्यक्तिलाई कानून लाग्छ भन्ने विषयमा भएका पटक पटकका छलफलले विष्णुलाई माइत जाने ढोका खुला भएको छ । विष्णुले आफ्नो छोरालाई विद्यालयका मास्टरले पिट्दा छोराको टाउकोमा रगत जमेकोले प्रहरी चौकीमा गई रिपोर्ट समेत लेखाइन । आफू एक निरक्षर महिला, जिल्ला शिक्षा कार्यालयवाट संचालित प्रौढ कक्षामा भर्ना भई आफ्नो नाम लेख्न सक्ने भएकी छिन ।
उनी भन्छिन नागरिक सचेतना केन्दमा सिकेका कुराहरु आफ्नो जीवनमा मात्र सीमित नराखी अरु छिमेकी दिदी वहिनी नातागोता भाई भतिजहरुलाई पनि सिकाउने उनको प्रतिवद्धता रहेको छ । उनको पहिलो प्रतिवद्धता भनेको छोरीलाई जीवनयापनका लागि जीवन उपयोगी सीप तथा तालिम दिई जीवनमा आर्थिर्कोपार्जन गर्न सक्षम वनाउनु हो ।